نژاد های بز و گوسفند ایرانی و خارجی

نژاد: دو منظوره گوشتی و شیری

سن بلوغ: 9 ماهگی

طول دوره شیردهی: 10-240 روز

میانگین تولید شیر: 2-2.5 کیلوگرم

میانگین افزایش وزن: 340 گرم در روز

احتمال دوقلوزایی: 65%

وزن بلوغ میش: 70-80 کیلوگرم

وزن بلوغ قوچ: 80-110 کیلوگرم

آصف از آمیخته‌گری میان گوسفند آواسی (جد همه گوسفندان دنبه‌دار منطقهخاورمیانه) و گوسفند ایست‌فریزیَن (پُرشیرترین گوسفند جهان) بوجود آمده است.  در سال ۱۹۵۵ پروژه‌ایجهت بهبود نژاد آواسی آغاز شد و در ترکیبی از سه هشتم خط خونی ایست‌فریزیَن و پنج هشتمسهم خونی آواسی، نژاد گوسفند دو منظوره شیری-گوشتی آصف تثبیت شد. به دلیل تطابق بااقیلم‌های گرم و خشک هر ساله تقاضا برای این نژاد افزایش می‌یابد، این نژاد  علاوه بر تولید شیر باکیفیت، دارای سرعت رشد مناسبو کیفیت گوشت ممتاز است. دو قلوزایی این نژاد ١٦٥ درصد هست و میش‌های اصف در سیستمپرورش صنعتی  قابلیت زایش ٣ بار در ٢ سال وبطورمتوسط تولید ۲/۵ برهو ۵۰۰ کیلوگرم شیر دریك سال را دارند.

خاستگاه اصلی این نژاد منطقه‌ای به همین نام (شال یا به اصطلاح محلی چال)در شهرستان بوئین‌زهرا می‌باشد. ولی به‌طور عمده می‌توان این نژاد را در سایر نقاطاستان از قبیل شهرستان قزوین – آبیک– تاکستان – بخشآوج (خرقان غربی) و شهرستان بوئین‌زهرا نیز یافت. ضمن اینکه استفاده از این نژاد وپرورش آن به استان قزوین نبوده و در استان‌های دیگر کشور از قبیل کرمان – سمنان– گلستان – یزد– فارس و سایر استان‌های به‌عنوان پایه پدری، اغلب در آمیخته گریهای تجاری مورداستفاده قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های ظاهری:

گوسفند شال با رنگ خاکستری (به اصطلاح محلی شیر بز) با دست و پاها ، شکم، سر و صورت مشکی ووجود یک لکه سفید بر روی پیشانی (قشقه) از سایر نژادها مشخص می‌شود. رنگ دیگر این نژادکه فراوانی آن نسبت به رنگ خاکستری بسیار کم می‌باشد. رنگ قهوه‌ای سوخته یا قمرال می‌باشدکه در اصطلاح محلی به نام سیاه‌چال معروف است.

دنبه این نژاد در اصل بسیار بلند بوده(حتی پایین‌تر از مفصل خرگوش) ولیهم‌اکنون با اجرای طرح‌های اصلاح نژادی که ارسال 1368 در قالب طرح ملی اصلاح نژاد گوسفندبا همکاری مردم (قوچ اصیل) شروع شده و هم‌اکنون نیز ادامه دارد با انتخاب و به گزینه‌هایانجام شده اندازه دنبه در گله‌های تحت پوشش به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. بره‌هادر بدو تولد به رنگ مشکی بوده و این رنگ با رشد حیوان به سمت قهوه‌ای تیره پیش می‌رودو پس از اولین پشم‌چینی این رنگ به سمت رنگ اصلی حیوان بالغ (خاکستری) سوق پیدا می‌کنداز ویژگی‌های دیگر این حیوان وجود منگوله در زیر گردن می‌باشد که به عقیده برخی ازدامداران وجود منگونه در گوسفند بیانگر تولید شیر بیشتر می‌باشد.

ویژگی‌ها و پتانسیل‌های تولیدی نژاد شال:

این نژاد در رده گوسفندان گوشتی طبقه‌بندی‌شده و دارای ویژگی‌های زیرمی‌باشد:

الف – از لحاظ تولیدگوشت حائز اهمیت است

ب- ضریب تبدیل غذایی ، منجر به افزایش وزن روزانه 250-280 گرم در طولدوره پروار شده که در نهایت گواه بازده اقتصادی آن می‌باشد.

ج- بالا بودن درصد دو قلوزایی:

درصد دو قلوزایی به‌طور طبیعی در گله‌های با مدیریت مناسب در حدود15-20 درصد گزارش می‌شود. لازم به ذکر است که سهم مناسبی از دام‌های تک قلوزا در آستانهدوقلوهایی قرار دارند زیرا انجام فلاشینگ و تغذیه دستی منجر به افزایش دو قلوزایی تاحد 30-35 درصد می‌شود. اگر چه در ایستگاه گوسفند شال دو قلو زایی این نژاد 40 درصدنیز گزارش شده است.

ح- پیش رس بودن این نژاد نسبت به نژادهای دیگر :

بره‌های نر و ماده مازاد در پایان دوره شیرخوارگی (چهارماهگی) آماده پروارمی‌باشند.

خ- توانایی سه بارزایش در دو سال:

این نژاد توانایی سه بار زایش در طول دو سال پیاپیرا دارا می‌باشد (هر8 ماه یک زایش).

د- توانایی زایش خارج از فصل با انجام عملیات سیدرگذاری(هورمون تراپی)

5- فرآورده‌های تولیدی :

وزن بدن

جدول (2) میانگین رکوردهای وزن بدن

ردیف    نوع رکورد (ویژگی)    واحد   دام نر    دام ماده

1   وزنبره در هنگام تولد    کیلوگرم    5   4/5

2    وزن4 ماهگی (پایان شیرخوارگی)    کیلوگرم    30   28

3    وزن8 ماهگی    کیلوگرم    35   31

4    وزنبلوغ    کیلوگرم    82   65

لازم به ذکر است وزن حیوان نر بالغ در سنین بالاتر (3 یا 4 ساله) معمولاًبه وزن 110-120 کیلوگرم نیز می‌رسد. (اطلاعات استخراجی از رکوردهای طرح قوچ اصیل ازسال 1368 تا 1378 در گله‌های تحت پوشش)

2-5 لاشه دام :

جدول (3) فاکتورهای لاشه در بره‌های پرواری – مقادیربه‌صورت درصد

شاخص    درصد

بازده لاشه    49/799

نسبت گوشت    47/567

نسبت استخوان    17/83

نسبت چربی    13/46

(اطلاعات فوق از طرح پروار یندی بره نژاد شالکه توسط مهندس لطفی پور اجرا شده ، استفاده شده است )

3 -5 تولید شیر:

گوسفند نژاد شال علاوه بر دارا بودن قابلیت پیش رس بودن و تولید گوشتمطلوب توانایی تولید بیشتر قابل‌ملاحظه‌ای نیز دارد. در یک بررسی در ایستگاه تحقیقاتکشاورزی و منابع طبیعی قزوین میزان تولید شیر میش شال در ماه‌های مختلف یک دوره شیردهیبدین‌صورت گزارش گردیده است.

ماه(دوره شیردهی)    اول    دوم   سوم    چهارم    پنجم   ششم

میزان تولید شیر (گرم در روز)   1231    1006    885   869    813    629

همچنین طول دوره شیردهی کل تولید شیر چربی پروتئین لاکتوز و کل ماده خشکشیر میش به ترتیب 143.9 روز ، 121.5 کیلوگرم 5.84 ، 5.77 ، 4.95 ، 17.39 درصد برآوردشده است.

گوسفندان دومنظوره دنیا که تولید شیرشان در مرتبه دوم اهمیت قرار دارددر یک دوره 150-90 روزه حدود 100-50 کیلوگرم شیر تولید می‌کنند و از این حیث گوسفندانشال تولید شیر بالاتر از گوسفندان دومنظوره دنیا دارند.

به امید روزی که بتوانیم گوسفند نژاد شال را به‌عنوان برترین نژاد گوشتیبه دنیای دام‌پروری معرفی نماییم.

این گوسفند حاصل آمیزش گوسفند تکسل و فلمیش در سال 1978 در دانشگاه واختینگنهلند تولید شده است. برای بره های با رشد زیاد و کیفیت مناسب لاشه، میش های ایننژاد به عنوان پایه مادری با قوچ نژاد های گوشتی آمیزش می یابد. پس یک نژاد باخصوصیات کاملا گوشتی است. میانگین تعداد بره به ازای هر میش 2.5 راس است. 80 درصدمیش ها در اولین زایش 2 تا 3 بره سالم تولید می کنند.

این نژاد در ایران موجود نمی باشد.

وزن میش: 70 تا 100 کیلوگرم

وزن قوچ: 90 تا 100 کیلوگرم

کیفیت پشم: قابل توجه نمی باشد

گوسفند دورپر حاصل آمیزش دورست شاخدار و گوسفند سرسیاه پارسی می باشد. ایننژاد در سال 1900 در آفریقای جنوبی تولید و در دهه 1950 به ثبت رسیده است. هدف ازتولید آن گوسفندی مقاوم با شرایط گرم و خشک و تحمل شرایط سخت محیطی می باشد.

باروری این نژاد بالا بوده، به طوری که درصد دو قلوزایی آن 150 درصد و درشرایط بهبود تغذیه و رسیدگی بیشتر تا 0 درصد نیز گزارش شده است. میش ها در ایننژاد در شکم اول یک قلو، در شکم دوم دو قلو و میش های مسن تر سه قلو زایمان میکنند. میش ها دارای مهر مادری فراوانی بوده و از بره های خود به درستی مراقبت میکنند.

دو نوع دورپر وجود دارد: دورپر سفید و دورپر سر سیاه. دورپر دارای پوششی مخلوطاز پشم و مو می باشد که به صورت طبیعی ریزش می کند. ممکن است در زایش دورپر یک برهدارای پوشش مو بوده و بره دیگر دارای پوشش پشم باشد. این نژاد به واسطه پوست ضخیمو با کیفیتش توانایی تحمل سرما، گرما و شرایط سخت محیطی را دارد.

پوست آن بعد از پوست گوسفندان پوستی دارای بیشترین تقاضا در صنعت چرم سازی میباشد. رشد بره ها در این نژاد فوق العاده بوده، به طوی که در کمتر از 4 ماه وزنبره های آن به 36 کیلوگرم می رسد و بره های آن آماده کشتار می شوند. به خاطر صفاتمطلوب آن پر جمعیت ترین گوسفند آفریقای جنوبی می باشد و از آن جا به استرالیا،آمریکا، انگلیس و غیره راه پیدا کرده است.

این نژاد در ایران موجود نمی باشد.

وزن قوچ: 110 تا 140 کیلوگرم

وزن میش: 70 تا 90 کیلو گرم

درصد بره زایی: 150 درصد

تولید پشم: 2.2 تا 3.6 کیلوگرم

طول الیاف: 9 تا 15 سانتی متر

قطر الیاف: 22 میکرون

این نژاد بومی جزیره تکسل در سواحل هلند است. احتمالا حاصل آمیزش 3 نژادگوسفند از انگلیس بوده که در حوالی سال های 00 میلادی به این جزیره وارد شدند.گوسفند تکسل لاشه ای ماهیچه ای، لخم و نسبت به سایر نژادها چربی لاشه آن کمتر است.لذا در اروپا و آمریکا به عنوان پایه پدری به میزان زیاد از آن استفاده می شود.

شرایط سخت و بسیار نامساعد محیطی سبب بهبود برخی صفات آن شده است. تکسل بهعنوان نژادی با صفاتی دارای وراثت پذیری زیاد مشهور است. مزیت مهم دیگر آن ضریبتبدیل غذای کم آن است. میش ها مقاوم، تونایی مادری عالی و سازگار به شرایط آی وهوایی مختلف و تنوع غذایی هستند. بیماری های متابولیکی آن نیز حداقل است.

رنگ غالب آن سفید می باشد ولی دارای رنگ تکسل آبی به عنوان یک صفت مغلوب نیزاز آن در سال 1970 به ثبت رسیده و توسعه پیدا کرده است.

این نژاد به ایران وارد شده و قابل تهیه می باشد.

وزن میش: 70 تا 80 کیلوگرم

وزن قوچ: 90 تا 100 کیلوگرم

مزن 30 روزگی: 12.8 کیلوگرم

وزن 70 روزگی: 27.8 کیلوگرم

در سال 1963 از آمیزش دو نژاد رومانوف و بریدوچر در مرکز تحقیقات کشاورزیفرانسه ایجاد شد. باروری آن زیاد است به طوری که میش ها در هر زایش دو بره تولیدمی کنند. میش ها دارای آمیزش غیر فصلی هستند و از نظر صفات مادری عالی می باشند.از نژادهای مناسب برای سامانه های صنعتی است.

بره زایی در هر زایش تا 230%، ماندگاری بالای 7 شکم مولد و ضریب تبدیل خوراکبه وزن زنده در حدود 4 کیلوگرم و افزایش وزن 370 گرم در روز و کیفیت و طعم مناسبگوشت و نهایتا امکان 3 زایش در 2 سال باعث شده که طرفداران ویژه ای در بینتولیدکنندگان بره آماده پروار داشته باشند.

این نژاد به ایران وارد شده و قابل تهیه می باشد.

نام نژاد:  ایل دو فرانس

منشاء: فرانسه

وزن قوچ بالغ: 100 تا150 كیلوگرم

وزن میش:70 تا 90 كیلوگرم

افزایش وزن روزانه نرهایدوقلو: 261 گرم

چند قلوزایی: 178%

وزن پشم: 2.5 تا 5کیلوگرم

طول الیاف: 8 تا 10سانتی متر

گوسفند ایل دو فرانسحاصل آمیزش لایسستر امگلیس و رامبولیت در ناحیه ای در شمال فرانسه به همین ناماست. در سال 1970 از فرانسه به انگلیس وارد شد. نژاد دارای استخوان بندی پهن و قویاست و از قوچ آن برای نر نهایی و تولید بره های کشتار از آن استفاده می شود. هر دوجنس فاقد شاخ هستند.

نژاد ایل دو فرانس دارایمخلوط قابل توجهی از صفات می باشد: تركیب بدنی بسیار مناسب، سرعت رشد بالا، دوقلوزاییبالا، توان شیردهی بالا، و در نهایت تولید پشم مناسب.

نژاد سنگین وزن، از نظربلوغ زودرس، مناسب برای تولید گوشت و پشم، و از جهت خوراك تامین حجم كافی از خوراكبرای آن مهم می باشد.

این نژاد استعداد مناسبیبرای عادت پذیری به شرایط محیطی و دمایی مختلف را دارد. از جهت تولیدی مثلی نیز قابلیت3 زایش در 2 سال را دارد بطوری كه با مدیریت مناسب می توان برای هر 8 الی 9 ماه یكباربرای یك زایش برنامه ریزی كرد.

بره های این نژاد درسن 3 الی 4 ماهگی جهت كشتار وزن لاشه الی 20 كیلوگرم را می دهند.

بز مورسیا گرانادا

این بز بومی جنوب شرق اسپانیا بوده ودارای دو رنگ سیاه و قهواه ای می باشد. به آب و هوای گرم و خشک مقاوم بوده و بهصورت مترکز و غیر متمرکز پرورش می یابد. این نژاد چندقلوزا بوده و دارای آمیزش غیرفصلی می باشد. تعداد 1000 راس از این بز در سال گذشته (1395) به ایران وارد شده وهم اکنون در شهر قلعه گنج کرمان، روستای چاه شاهی در حال تکثیر می باشد. لازم بهذکر است، شیر پرچرب این بز جهت تولید پنیر مورد استفاده قرار می گیرد.

§        چربی شیر: 5.6%

§        پروتئین: 3.6%

§        وزن بز ماده: 30-50 کیلوگرم

§        وزن بز نر: 50-60 کیلوگرم

§        تولید شیر: 500 کیلو در دوره

§        طول دوره شیرآوری: 210 روز

نام نژاد: آلپین

منشاء : فرانسه

وزن بز نر بالغ :80-100 كیلوگرم   

وزن بز ماده بالغ: 50-70 كیلوگرم

میانگین تولید شیر:886 کیلوگرم طی 296 روز

میزان پروتین شیر: 33.2 گرم در کیلوگرم شیر

میزان چربی شیر: 37.8 گرم در کیلوگرم شیر

منشا نژاد آلپین و قابلیت های آن

خاستگاه نژاد آلپین کشور فرانسه است. این نژاد در تماممناطق فرانسه پراکنش دارد و 55 درصد از جمعیت بزهای تحت رکورد این کشور متعلق به نژادآلپین است. از ویژگی های برجسته این نژاد، سازگاری بالا با روش های گوناگون پرورش ازجمله سیستم بسته صنعتی، است. این نژاد توانایی بالایی در شیردهی دارد و در بین نژادهایشیری قدرت آداپتاسیون کم نظیری دارد.

سطح بدن این بزها پوشیده از موهای کوتاه قهوه ای استولی در برخی مواقع سویه های چندرنگی از آلپین نیز دیده شده است. . سینه ی عمیق و پهندارد. لگن پهن و اندکی خمیده است. اندام های حرکتی با اتصالات قوی به بدن متصل هستندو حالت پاها بی نقص است. سیستم ی حجیم بوده و اتصالات مناسب در بخش پسین و پیشین موجب شده است که پس از شیردوشی بافت خیلی سریع جمع شود و به حالت نخستینباز گردد. 

از اوایل دهه هفتاد میلادی برنامه های اصلاح نژادی آلپینبه منظور بهبود کیفیت شیر آغاز شد. جمعیت پایه 159 هزار راسی وارد برنامه های ثبت رکوردشد که 41500 راس از آنها به طور مرتب تلقیح مصنوعی می-شدند.  پیشرفت ژنتیکی حاصل از برنامه های اصلاح نژادی موجبشد تا این نژاد نه تنها در فرانسه بلکه در اقصی نقاط دنیا عملکرد تولیدی و تولید مثلیبسیار ممتازی را از خود نشان بدهد.

این نژاد به ایران وارد شده و قابل تهیهمی باشد.

نام نژاد:  سافولك

منشاء: فرانسه

■ وزن قوچ بالغ: 125 - 135 كیلوگرم

■ وزن میش:75 - 90 كیلوگرم

■ P.A.T برای نرهای دو قلو 30 روزه: 13 کیلوگرم

■ افزایش وزن روزانه نرهای دوقلو: 296 گرم

■ افزایش وزن روزانه 30-70 روزگی: 400 گرم

■ میانگین نرخ چند قلوزایی: 160 درصد

منشا نژاد و قابلیت های آن

نژاد سافولک در نتیجه تلاقی میان میش هایNorfolk و قوچ های Southdown به وجود آمده  و تثبیت شدهاست. به دلیل ویژگی های خاص این نژاد امروزه در پنج قاره دنیا از نژاد سافولک در برنامههای آمیخته گری استفاده می شود.

نژاد سافولك را می توان جهت پرورش بصورت خالص یا برایبره های آن پرورش داد. صفات مطلوب آن مانند كیفیت شیردهی، توانایی عادت پذیری به شرایطمحیطی، استفاده برای آمیخته گری می باشند. همچنین رشد سریع و زود هنگام و تركیب بدنیمناسب این نژاد، شرایط را برای تولید و رشد بره های مناسب بدون چربی مازاد، آن را برایپرورش اقتصادی مناسب می سازد.

وزن از شیرگیری در نرها 35 کیلوگرم و در ماده ها 32کیلوگرم است. افزایش وزن روزانه در دوران قبل از شیرگیری در نرها و ماده ها به ترتیب335 و 309 گرم در روز است. بره های آن به راحتی می توانند به وزن 30 تا 33 كیلو گرمدر طول 70 روز برسند. سرعت رشد بالای بره ها، راندمان لاشه مناسب و کیفیت خیلی خوبگوشت این نژاد، آن را در زمره بهترین نژادها در اتحادیه اروپا برای تولید گوشت قرمزقرار داده است. در جداول اتحادیه اروپا گوشت بره های نژاد سافولک دارای درجه U در آن طبقه بندی است.

این نژاد به ایران وارد شده و قابل تهیهمی باشد.

منشا گوسفند فریزین ناحیه فریزلند در امتداد سواحلشمالی آلمان و هلند و مرز هلند و بلژیک است. گوسفندی سفید با دمی نازک و فاقد پشمشبیه دم موش می باشد. بزرگترین و مهمترین گوسفند شیری آلمان است اما بواسطه حضورگاو پر تولید هلشتاین که بومی شمال آلمان و هلند می باشد گوسفند ایست فریزین بصورتمحدود در گله های 7 تا 10 راسی در شمال آلمان جهت مصارف شخصی شیر و گوشت پرورش مییابد.

در بین نژادهای شیری بیشترین مقدار تولید را داردتولید شیر این نژاد بین 300 تا 600 کیلو گرم و طول دوره شیر دهی بین 210 تا 300روز است. البته گزارشهای تایید نشده ای از تولید بیش از 900 لیتر در یک دورهشیردهی در ایالات متحده نیز گزارش شده است.

علاوه بر تولید شیر باروری این نژاد نیز زیاد است.تعداد بره به ازای هر زایش 2/8 راس می باشد.
وزن میشها 75 تا 95 کیلو گرم و وزن قوچها 100 تا 125 کیلو گرماست.
گوسفند فریزین دارای پشمی سفید رنگ با طول الیاف 120 تا 160میلی متر و قطر الیاف 35 تا 37 میکرون  و میزان پشم بین 4 تا5 کیلو گرم است.

استفاده از قوچ های این نژاد باعث تولید بره هاییدو رگه با دوقلو زایی بالا و افزایش شیر دهی و طول دوره شیر واری می شود.
جهت استفاده از قوچ ها تاکنون به کشور های مختلف مانند فرانسهسوید انگلیس امریکا نیوزیلند و وارد شده و پرورش می یابد. 
امید است در سالهای پیشرو توسط علاقه مندان به ایران نیز واردشود.